Kültür Göstergebilimi: 21. Yüzyılda Yaşam Biçimlerinin Çözümlenmesi

Editörler:

V. Doğan GÜNAY ~ Murat KALELİOĞLU ~ Betül ÇANAKPINAR

Yazarlar (alfabetik):

Ahmet DEMİR, Alahattin KANLIOĞLU, Alev FATOŞ PARSA, Ayşe YAVUZ, Batu DURU, Begümhan GÖKTÜRK, Cengis Temuçin ASİLTÜRK, Damla İŞBİLEN, Eda ÇORBACIOĞLU, Elçin AKÇORA AS, Esra YALDIZ, Ezgi İNAL, Funda UZDU YILDIZ, Gonca FIRAT BİŞKİN, Göktürk PEKER, Gül Rengin KÜÇÜKERDOĞAN, Gülenay PINARBAŞI, Gülşah ÖZTÜRK, H. Hale KÜNÜÇEN, Halime YÜCEL, Mustafa SARICA, Neslihan BULUR, Nilgün ÇELİK, Nurten SARICA, Selen BUTGEL TUNALI, Sibel BARCIN, Şebnem SOYGÜDER BATURLAR, Tülay Sarar KUZU, Zeynep Merve ÖZİÇ

ISBN : 978-605-9594-95-0, Aralık 2022, 432 sayfa

(16x24 cm2), 70 gr süper lüks enzo kitap kağıdı şimdi satın al

Tüm üniversiteler kitaplarımızı okutuyor... Papatya Bilim, farkımız kitaplarımızda...

Arka kapak yazısı. Birlikte yaşayan her toplumun zaman içinde geliştirdiği kültürel değerleri vardır. Birlikte yaşama biçiminin bizzat kendisi bir kültürdür denilebilir. Ama kültürel değer içerisinde görülebilecek çok farklı olgular da vardır: Davranış, mimari, selamlaşma, kullanılan her türlü gösterge, dil kullanımı, inanç biçimi… Bu değerlere bağlı olarak bir kültür tanımı da yapılabilir. Kültürle ilgili 166 farklı tanımın olduğuna dikkat edilirse ne söylemek istediğimiz daha iyi anlaşılır.

Bu kadar çok kültürel değerin incelenmesi, yorumlanması ve anlamlandırılması da değişik bilim dallarını ilgilendirebilecektir. Örneğin, budunbilim, toplumbilim, insanbilim, ruhbilim, ekonomi, hukuk, dilbilim, yazın kuramları bunlardan sadece birkaçıdır.

Elinizdeki bu kitapta yazarlar, son zamanlarda çok büyük gelişim gösteren göstergebilim yöntemi kullanarak farklı kültürel olguları anlamlandırmışlardır. Ülkemizin farklı üniversitelerinden alan uzmanı bilim insanları, bu kültürel değerleri ele alıp incelemiştir.

Temel amaçlarımızdan birisi de, kültür göstergebilimi konusunda ülkemiz için temel bir başvuru kaynağı kazandırmaktı. Bu amaca ulaşıp ulaşamadığımıza okuyucu karar verecektir.

İÇİNDEKİLER

Önsöz

~ 1 ~

“Yenidoğan”a Söylenen Kalıp Sözlerin Kültürbirim Olarak İncelenmesi 11

Funda UZDU YILDIZ

~ 2 ~

Bir Kültürel Gösterge Olan Nazar ve Nazar Boncuğu Nesnesi Üzerinden 21

“Sembol (Simge)” Kavramını Sorgulamak

Şebnem SOYGÜDER BATURLAR ve Alahattin KANLIOĞLU

~ 3 ~

Antik Çağ Seramikleri Üzerindeki Spiral Motifinin Kültür Göstergebilim 49

Bağlamında İncelenmesi

Gülşah ÖZTÜRK ve Gonca FIRAT BİŞKİN

~ 4 ~

Sümer Yazı Belirteçlerinin Göstergebilimsel Çözümlemesi 67

Mustafa SARICA

~ 5 ~

Kültürlerarası İletişimin Göstergeler Evreninde Göç Olgusuna Bakış: 88

Wılkommen In Deutschland (Almanya’ya Hoşgeldiniz) Filmi

Ezgi İNAL

~ 6 ~

Rusya-Ukrayna Çatışması Dijital Medya Görselleri Üzerine Bir Çözümleme 100

Begümhan GÖKTÜRK ve Selen BUTGEL TUNALI

~ 7 ~

Bir Amerikan Dizisi Olan Tyrant’ın Kültürel Diplomasi Bağlamında 128

Göstergebilimsel Çözümlemesi

Neslihan BULUR

~ 8 ~

Dijital Çağda Göstergebilim Dijital Kültür ve Dijital Göstergeler Üzerine 166

Damla İŞBİLEN, Elçin AKÇORA AS ve Alev FATOŞ PARSA

~ 9 ~

Meta Logosuna Dair Göstergebilimsel Bir Çözümleme 185

Gülenay PINARBAŞI

~ 10 ~

Kültürel Ögelerin Kullanımına Göstergebilimsel Bir Çözümleme: 207

Coca-Cola Örneği

Ayşe YAVUZ ve Nurten SARICA

~ 11 ~

Ürün Tasarımında Kültürün Etkisi ve Kültür Göstergebilimi 231

Eda ÇORBACIOĞLU

~ 12 ~

Günümüz İnsanının Doğa – Kültür Etkileşimi 253

Gül Rengin KÜÇÜKERDOĞAN ve Batu DURU

~ 13 ~

Mimaride Yeniden Kullanım Uygulamalarında Kültürel Değerlerin 286

Sürdürülebilirliği: Konya Hich Otel Örneği

Göktürk PEKER ve Esra YALDIZ

~ 14 ~

“Bir Evlilik Söyleminden Parçalar”: Gelin Evi Programı 318

Halime YÜCEL ve Zeynep Merve ÖZİÇ

~ 15 ~

Türk Sinemasında Melodramatik Oyunculuğun Göstergeleri: Melodram 243

İkonu Kadın Yıldız Oyuncuların İkonik Göstergeleri Üzerine Bir Değerlendirme

H. Hale KÜNÜÇEN

~ 16 ~

Doğu Sinemasında Selforyantalizmin Kültürel Göstergeleri 364

Tülay Sarar KUZU ve Cengis Temuçin ASİLTÜRK

~ 17 ~

Kadın Temalı Grafitilerin Kültür Göstergebilimi Açısından Çözümlenmesi: 379

Mies Örneği

Ahmet DEMİR ve Nilgün ÇELİK

~ 18 ~

Kırgız Öğrencilerin Konuşma Becerisinde Kullandıkları Nezaket İfadeleri 407

Üzerine Bir Saptama Çalışması

Sibel BARCIN

~ Konu Hakemleri ~

Prof. Dr. A. Mevhibe Coşar (Karadeniz Teknik Üniversitesi)

Prof. Dr. Alev F. Parsa (Ege Üniversitesi)

Prof. Dr. Ali Tilbe (İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa)

Prof. Dr. Aslıhan Doğan Topçu (Mersin Üniversitesi)

Prof. Dr. Aytekin Demircioğlu (Kastamonu Üniversitesi)

Prof. Dr. Bülent Küçükerdoğan (Hasan Kalyoncu Üniversitesi)

Prof. Dr. Derya Yaylı (Pamukkale Üniversitesi)

Prof. Dr. Edibe Sözen (Maltepe Üniversitesi)

Prof. Dr. Emine Yavaşgel (İstanbul Üniversitesi)

Prof. Dr. Hale Künüçen (Başkent Üniversitesi)

Prof. Dr. Halime Yücel (Galatasaray Üniversitesi)

Prof. Dr. Hülya Plancı (Anadolu Üniversitesi)

Prof. Dr. İlhami Sığırcı (Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi)

Prof. Dr. İlhan Genç (Düzce Üniversitesi)

Prof. Dr. Kâmil İşeri (Dokuz Eylül Üniversitesi)

Prof. Dr. Medine Sivri (Eskişehir Osmangazi Üniversitesi)

Prof. Dr. Mehmet Baştürk (Balıkesir Üniversitesi)

Prof. Dr. Mehmet Çiçek (Gaziantep Üniversitesi)

Prof. Dr. Mehmet Sait Toprak (Mardin Artuklu Üniversitesi)

Prof. Dr. Murat Elmalı (İstanbul Üniversitesi)

Prof. Dr. Mustafa Çakır (Anadolu Üniversitesi)

Prof. Dr. Mustafa Sarıca (Aydın Adnan Menderes Üniversitesi)

Prof. Dr. Nazife Güngör (Üsküdar Üniversitesi)

Prof. Dr. Nesrin Kula Demir (Afyon Kocatepe Üniversitesi)

Prof. Dr. Nilay Ulusoy (Bahçeşehir Üniversitesi)

Prof. Dr. Nilüfer Sezer (İstanbul Üniversitesi)

Prof. Dr. Nuray Bayraktar (Başkent Üniversitesi)

Prof. Dr. Nurten Sarıca (Pamukkale Üniversitesi)

Prof. Dr. Rengin Küçükerdoğan (Hasan Kalyoncu Üniversitesi)

Prof. Dr. Seher Er (İstanbul Üniversitesi)

Prof. Dr. Selda İçin Akçalı (Ege Üniversitesi)

Prof. Dr. Yasemin Bayyurt (Boğaziçi Üniversitesi)

Prof. Dr. Zeynep Üstün Onur (Yakın Doğu Üniversitesi KKTC)

Doç. Dr. Ahmet Gögercin (Selçuk Üniversitesi)

Doç. Dr. Emel Özdemir (Akdeniz Üniversitesi)

Doç. Dr. Funda Uzdu Yıldız (Dokuz Eylül Üniversitesi)

Doç. Dr. Hülya Toksöz Şahinler (İstanbul Altınbaş Üniversitesi)

Doç. Dr. Mustafa Altun (Sakarya Üniversitesi)

Doç. Dr. Mustafa Zeki Çıraklı (Karadeniz Teknik Üniversitesi)

Doç. Dr. Remziye Köse Özelçi (İstanbul Kültür Üniversitesi)

Doç. Dr. Songül Aslan Karakul (Aydın Adnan Menderes Üniversitesi)

Doç. Dr. Şahru Pilten Ufuk (Sakarya Üniversitesi)

Doç. Dr. Şebnem Soygüder Baturlar (Ege Üniversitesi)

Doç. Dr. Tülay Sarar Kuzu (Başkent Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Eda Çorbacıoğlu (İzmir Demokrasi Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Füsun Deniz Özden (İstanbul Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Hasan Topaçoğlu (International Research Center for Japanese Studies)

Dr. Öğr. Üyesi Meril Naktan (İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa)

Dr. Öğr. Üyesi Orhun Büyükkarcı (Mardin Artuklu Üniversitesi)

Önsöz

Toplumların en önemli kültürel birikimlerinin başında mitoloji, efsaneler, halk anlatıları gibi düşünsel ürünler gelir. Bu ürünleri besleyen kaynaklar da toplumun değeri olan din, mitoloji, yazınsal ürünler, gelenek ve görenekler; toplumun belleğidir ve bu belleğin kalıcılığı da bir iletişim sürecinde, toplumsal etkileşimle olacaktır. Toplumsal bellek ve kültürel birikim hem aynı topluluk içinde hem de nesilden nesle aktarılması ile zaman içinde gelişerek varlığını sürdürür.

Kültür her toplumun ortak alanıdır. Yani bir arada üretilen bir değerler sistemidir. Kültür denilen ortak edinimler, bir arada yaşayan insanların ortaya koyduğu değerlerdir. Toplumsal düzlemde ortak bir kültürden söz etmek demek, ilgili toplumun kültürünün ve kültüre ait değerler dizgesinin oluşacağı süre kadar bir arada yaşanmış olması demektir.

Toplumsal değerlerin, ortak kültürlerin gelecek kuşaklara aktarılması da farklı şekillerdedir. Kültürün aktarılması; anlatı, moda, giysi, toplumsal yaşama biçimi gibi yollarla olmaktadır. Yaşam biçimleri her dönemde değişiklik gösterebilir. Bu hem çağdaş gelişmelere hem de toplumsal gereksinimlere bağlı bir durumdur. Bireysel ya da kolektif durumdaki yaşam biçimleri insanın durumuna göre varlık bulur ve kendi bağlamı içinde sürer. Varlığı farklı biçimlerde tehdit edildiği zaman, insan kendisine ait yaşam biçimlerinde yeni yollar bulur ve kendini aktifleştirir. Covit-19 salgın hastalığı döneminde, insanın sağlığını korumak için keşfettiği değişik yollar, varlığını sürdürmek için geliştirdiği yeni yaşam biçimleri sözü edilen duruma son örnek olarak gösterilebilir. Gündelik yaşamımızdaki deneyimlerimize anlam verme ve var olma nedenlerini ortaya koyma durumu, yani yaşam biçimleri, göstergebilimin son dönemde daha fazla inceleme konusu yaptığı bir alandır.

Her geçen gün kültürün de etkisiyle yaşam biçimleri insanı, içinde bulunduğu çevresiyle ilişkisini, sürekli üretilen kültürel değerleri yeni koşullara uygun olarak anlamlandırmaya iter. Varlığına, yaşanan deneyimlere (pratik, gengüdüm, günceli düzenleme) ve simgesel yaşam biçimlerine göre her defasında insan çevresini yeniden anlamlandırır.

Kültürün zaman içindeki değişimi ya da başka bir anlatımla zenginleşmesi, toplumda yaşayan insanı, yaşadığı topluma ayak uydurabilmesi bakımından sürekli bir anlamlama döngüsü içine sokar. Yaşamını kültürel gelişmeler ışığında yeniden biçimlendirme ihtiyacı duyan insanın içine girdiği bu anlamlama sürecinde her zaman galip gelmesi söz konusu olmayabilir. Kültürel dönüşüm ve genişlemenin de etkisiyle insanın yaşama dair ortaya çıkan yeni biçim ve yönelimlere ayak uydurabilmesi, maruz kaldığı yeni durumların farkında olmasıyla mümkündür. Bu farkındalığı oluşturmanın bir yolu da göstergebilim bağlamında sistemli ve karşılaştırmalı bir çözümlemeden geçmektedir. Kültürün zaman içinde nasıl bir değişim gösterdiğini ve bu değişimin insan yaşamındaki etkilerini anlamak için kültürel ögelerin, insanın ve yaşam biçiminin merkezde olduğu bir çözümleme gerekmektedir.

İnsanlığın yaşam biçiminde önemli değişikliklere neden olan bir başka örnek de teknolojinin kültürle olan ilişkisidir. Kültür ile teknoloji arasındaki etkileşim de toplumların gelişmişliği ve tarihsel sürecini ilgilendiren bir durumdur. Bugün kültürün dijitalleşmesinden, yani yoğun bir bilgisayar kültüründen, siberkültürden söz edilmektedir. Bunun yanında yine kültüre sızan ve insanın yaşam biçimlerini etkileyen teknoloji ile bir müzedeki heykellerin imitasyonları yapılarak, resimlerin kartpostalları hazırlanarak kültürün ticarileşmesi de söz konusudur. Bunlarla bir yandan kültürel değerlerin farklı iletişim kanallarıyla daha geniş alıcılara ulaşması amaçlanmakta diğer yandan da farklı uzamlardaki kültürlerin günlük hayatın içine girmesine çaba harcanmaktadır. Sonuç olarak hangi amaçla olursa olsun teknolojinin kültürle olan yakın bağı ve ona katkısı, insanın yaşam biçimini önemli ölçüde değişikliğe uğratmakta, onu mutlak bir dönüşüm sürecine itmektedir.

Söz konusu kültür ve kültürün insanın yaşam biçimleri üzerindeki etkisi olunca örnekleri çoğaltmak mümkündür. Bu bağlamda toplumların kültürel değerleri kalıcı olarak koruyabilmesi de bir bakıma kültürel ürünlerin anlamlandırılmasına bağlıdır. Yani kültürün işlevini, anlamını, bulunduğu ortamda diğer kültürel ürünlerle kurduğu ilişkiyi bilmek kültürel ürünü anlamak demektir. Burada da kültürel değerlerin çözümlenmesine gereksinim duyulur. Toplumlar içinde yaşadığı ve çevresini sardığı kültürel değerleri doğru anlayarak, onları anlamlandırarak yaşamı değerli kılabilecektir. Sanatçı çalışma sürecinde sanatı, kültürü ve tekniği bir arada kullanarak oluşturduğu değerleri toplumsal iletişim bağlamında alıcısına sunar. Bu da kültürel birikimlerin artması, insan yaşamına yön vermesi ve kalıcılığı açısından önemlidir. Soyut bir resmin anlamlandırılması hem sanatçıyı ve yapıtını kalıcı kılacaktır, hem de yaşamını farklı biçimler üzerine inşa etmiş olan insana yeni biçimler için değişik bakış açıları sunacaktır, tüm bu olguların yaşam içinde daha iyi anlamlandırılmasında kültür göstergebilimi ya da başka türden çözümleme yöntemleri önemli işlevler yerine getirebilir.

Kültür başlığı altında her şeyi incelemek olasıdır. İletişim araçlarının hepsi aynı zamanda kültürel birer üründür. Örneğin dil, kendi içinde dilsel, kültürel ve tarihsel özellikleri barındırır. Toplumların kullandığı değişik gösterge dizgeleri de kültürel örnekler arasındadır. Her kültürel üretimin sonunda ortaya çıkan her bir gösterge ya da daha kapsamlı olarak her dizge bir anlam taşıyıcısıdır. Bu anlam taşıyıcısı aynı zamanda da bir değerdir ve genel göstergebilim başlığı altında yer alan kültür göstergebiliminin konusunu oluşturur. Yaşam biçimleri kadar, metin, reklam, giyim tarzı, toplumsal selamlaşma vb. her türlü imge de birer kültürel üründür ve kültür göstergebiliminin konusunu oluşturur.

Kültür göstergebilimin bütüncesini oluşturan kültürel bir nesnenin çözümlenmesi antropolojik bir incelemeyi de gerektirir. Antropoloji her açıdan insanı ilgilendiren bir bilim dalıdır. Kültürel nesneyi oluşturan kültürbirimler, kültürel ayırt edici olarak kültür göstergebilimi çözümlemesinde önemli işlevlere sahiptir. Bir anlambirimcik gibi, kültürbirimcik de kültürel öğeler arasındaki benzer ve ayırt edici yanları ortaya koymamızda yardımcı olabilir. Örneğin “cami” ile “kilise” dinsel tapınma uzamları olsa da kültürbirim açısından aralarında fark vardır:

Cami: /toplu olarak ibadet yapılan yer/, /abdest alarak temizlenme/, /dini önderin eylemlerini yapma/, / ibadet etme/, /bir araya gelme/

Kilise: /toplu olarak ibadet yapılan yer/, /temiz giyinme/, /dini önderi izleme/, /oturarak ibadet yapma/.

Bu değerlerin her biri kültürbirim olarak işlev görmektedir. Kültürbirimsel karşıtlıklar, iki ya da daha çok kültürel değer arasındaki ayrımı ortaya koymaya yardımcı olur. Örneğin bu dinsel uzamlara “sinagog” ya da başka bir inancın tapınma mekânını eklersek bu uzamlara uygun yeni kültürbirimler eklememiz gerekecektir.

Her kültürün iletişim sırasında alıcısına aktarabileceği değişik özelliklerinden söz edilebilir. Örneğin kültürün sıklıkla tekrar edilen toplumsal bir yanı vardır. Alıcıda uyandırdığı bir haz ya da estetik bir kısım vardır. İletişim sürecinde aktarılan her kültürün alıcıya esinlediği ya da öğrettiği bazı bilgiler olacaktır. Her kültür az ya da çok ideolojik bir yanı da barındırır. O zaman kültürün de bir yaşam biçimi olarak, ideolojik değerler taşıyan toplumsal bellek olarak kültür göstergebilimi çerçevesinde ele alınıp çözümlenmesi gerekmektedir. Her kültürel değerin içinde çözümleme yapılacak birçok yanının olduğu açıktır.

Bu disiplinlerarası çalışmada araştırmacılar kültürü anlamlandırmış, göstergebilim açısından incelemiş ve çağdaş yaşam biçimlerini kültür göstergebilimi bağlamında değerlendirmişlerdir. Elinizdeki kitapta kültür göstergebilimi bağlamında üretilen yazılar kültürel ögelerin 21. yüzyıl insanının yaşam biçimindeki etkilerini ortaya koymaya yöneliktir. Kör hakem sürecinden geçirilerek kitabın ortaya çıkmasına destek veren bölümler gündelik yaşamdan bilime, kültürel dizgenin inşasında önemli rol oynayan konular çerçevesinde ortaya çıkmıştır.

Kitabın oluşmasında büyük bir çaba sarf eden bilim insanlarımıza, yazıların değerlendirme sürecine özveriyle destek veren hakemlerimize ve elbette Türkiye göstergebilim çalışmalarına katkı sağlamak amacıyla kitabın yayımlanmasını şartsız bir şekilde üstlenen Papatya Yayınevi ailesine teşekkürlerimizi sunarız. Çalışmamızı dikkatlice okuyarak görüşlerini bizimle paylaşan Prof. Dr. A. Mevhibe Coşar’a ve Doç. Dr. Ümral Deveci’ye de ayrıca teşekkür ederiz. Uzun soluklu ve yoğun süren bir çalışma neticesinde ortaya çıkan bu kitabı bilim dünyamıza armağan etmekten onur duyarız.

Editörler: V. Doğan Günay (Dokuz Eylül Üniversitesi), Murat Kalelioğlu (Mardin Artuklu Üniversitesi), Betül Çanakpınar (Giresun Üniversitesi)

~ Bazı Eserlerimiz ~

Türkçe Dil ve Edebiyat Terimleri Sözlüğü ~ Yusuf ÇOTUKSÖKEN

Türkiye Türkçesi'nin Ekleri ~ Yusuf ÇOTUKSÖKEN

Anlambilime Giriş: Temel Kavramlar ~ Prof. Dr. Veysel KILIÇ

Etkileşimli ve Eleştirel Okuma Teknikleri ~ Oya ADALI

Türk Dili Dersleri Cilt I. Güz Dönemi ~ Yusuf ÇOTUKSÖKEN

Türk Dili Dersleri Cilt 2. Bahar Dönemi ~ Yusuf ÇOTUKSÖKEN

Biçimbilim: Temel Kavramlar ~ Prof. Dr. Nadir Engin UZUN

Türkçe Yazım Kılavuzu ~ Yusuf ÇOTUKSÖKEN

Sözün Işığı: Uygulamalı Noktalama Bilgileri ~ Osman BOLULU

Türkiye Türkçesinde Biçimbirimler ~ Oya ADALI