| ||||||
|
Kamuoyuna Duyuru!
"üçnokta dergisi" editörü ve şair olarak da bilinen emekli astsubay Başçavuş "Cenk Gündoğdu"nun yayınevimizle herhangi bir iş ilişkisi yoktur ve olmamıştır. Yayınevimize karşı yaptığı etik olmayan davranışı nedeniyle kamuoyuna bildirilme gereği duyulmuştur. Edebiyat dünyasına önemle duyurulur.
 |
Türkiye Türkçesinde Kök-Ek Bileşmeleri Prof.Dr.Ömer DEMİRCAN
|
ÖNSÖZ Türk Dil Kurumu Dilbilgisi Kolu Başkanlığınca 1974 Eylülünde hazırlanıp 1975 Şubatında, Dilbilgisi Yarkurulunca uygun görüldükten sonra, Yönetim Kuruluna sunulmuş olan "Türkiye Türkçesi Temel Dilbilgisi" genel programında yazılması öngörülen bölümlerden IIA-a) "Türkiye Türkçesinde Kökler" (Dr. Kamile İmer) ile II/Bl-2) "Sözcük Türleri I, II" yayımlanmıştır. Elinizdeki yapıt bu programın II/A b-2) bölümünün biçimsel sesbilgisini ilgilendiren ve daha önceki dönemde "Eklerin Köklerle Bağdaşması" başlığı altında işlenmesi karara bağlanmış olan "Kök-Ek Bileşmeleri" üzerinedir. Yazımı önceden başlamışsa da XV. Kurultaya kadar bitirilememiştir. "Köklerin Eklerle Bağdaşması" bir yandan sesdizim, biçimsel sesdizim, biçimbilimi, öte yandan anlam bilgisi ve sözdizimini ilgilendiren bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. Şöyle ki, köklerle eklerin ayrı ayrı biçimleri sesdizimini ilgilendiren bir konu ise de, köklerle ekler birleşirken değişik ses kuralları geçerlilik kazandığından, bu değişim bir yandan biçimbilimi öte yandan da biçimsel sesdizimini ilgilendirir. Ayrıca anlam açısından ele alındığında ek görevlerine göre iki durum ortaya çıkar: i) sözlük anlamı, ii) sözdizimsel anlam. Yeni sözcükler yapılırken sözlüksel dönüşümde (lexical transformation) kök ile ekin hangi anlamlarının seçildiği, sözdizimsel bir anlatımda ekin hangi dilbilgisel ulamı gerçekleştirdiği- ayrı ayrı incelenecek konulardır. Programda bu duruma açıklık getirilmiş olup II/A: "Biçim Açısından Sözcük" başlığı altında: b) "Ekler (sonek durumundaki morfemler); çekim ekleri-yapım ekleri; kök-ek bileşmeleri" diye verilmiştir. Öyleyse konu doğrudan doğruya "Biçimsel Sesdizim"ini ilgilendirmektedir. Biçimsel sesdizim, 1930'larda "baş sesbirim" (archiphoneme), "biçimsel sesbirim" (morphophoneme) terimlerinin ortaya atılmasıyla başlamış, sonradan "Yapısal Dilbilim"de biçimdizim ile sesdizim verilerini bağdaştıran bir ara inceleme katına dönüşmüştür. Üretimsel dilbilimde sesbirim düzeyinin dil incelemeleri açısından bağımsız olduğu, dil inceleme katlarınınsa ancak bağımlı olabileceği savunulduğundan, sesbirim yerine yapısal sesdizimin "biçimsel sesbirim"i alınmış olup "dizgesel sesbirim" adı altında işlenmektedir. Anlaşılacağı gibi konuya girmeden önce sesbilim kuramları ile ilgili kısaca bilgi vermek kaçınılmaz olmaktadır. Burada yalnızca bütünsel bir dil kuramına bağlanmış olan üç ayrı -"yapısal", "bürünsel", "üretimsel" sesdiziminden kısaca söz edilecektir. Dilin yapısını ortaya koymayı amaçladığından, çalışmanın eşzamanlı bir yöntemle yapılması zorunludur. Gerektiğinde ve elverdiğince tarihsel açıklamalar da yapılacaktır. Ancak, kök-ek bileşmelerinde ses olaylarını verirken artzamanlı olaylara yer vermek konuyu şu bakımlardan anlaşılmaz duruma sokabilir. i. Kök ve ekin eski biçimlerine bakıldığında bugünkü biçime dönüşene kadar örneklerin etkilendiği (art-zamanlı) ses olayları özdeş olmayabilir: içkü > içki - ünlü düzlenmesi, kadgu > kaygı - " " ile d > y dönüşümü. Külgü > gülüş - k > g dönüşümü ile ek değişmesi ii. Bu ses olaylarını verirken her özdeş görünen biçimlerin değişimleri özdeş olamayacağından düzenli bir sunuş olanaksızdır: saçgak > saçak, töşe:k > döşek. iii. Seçilen örneklerde hem kök hem de ek bakımından yöresel-dizgesel bir özdeşlik arayarak değişiklikleri öylece sunmak için her örneğin dilbilimsel coğrafyasını ve ölçü dile nasıl aktığını bilmek gerekir. Bundan başka, örnekleri seçerken hem yöresel hem toplumsal özdeşlik aramak zorunluluğu da vardır. iv. Daha eski olaylar yeterince işlenmemişken biçimsel özdeşleşme ya da başkalaşmaların bağlı olduğu koşulları ortaya koymak çok zor; bir yerde, "yapısal" bir inceleme için de gereksiz. Kala kala, eski örnekler yerine eşzamanlı en yeni örneklerle değişimleri vermek kaçınılmaz oluyor. Bu çalışmayı yapmama olanak tanıdığı için Türk Dil Kurumuna, çalışma süresince en yakın ilgiyi gördüğüm Türk Dil Kurumu Dilbilgisi Kolu Başkanı Sayın Prof. Dr. Doğan Aksan'a, çalışmayı son biçimiyle inceleyip görüşlerini bildiren Sayın Tahir Nejat Gencan'a teşekkür ederim. Ömer DEMİRCAN- 20 Şubat 1977 İkinci Baskı İçin Ek İlk baskısı daha 1980 yılında tükenen bu metin, 1982 yılı sonunda 12 Eylül yönetimince Atatürk’ün Türk Dil Kurumu derneğinin kapatılması nedeniyle bir daha basılmadı. O dönemde Dil Devrimine karşı olan Türkologlar bu metne girmiş, kökeni yanlış kimi örnekleri kullanarak o gün Kurumu eleştirmişlerdir. Oysa ekler için verilen o yanlış örnekler daha önce yerli Türkologlarca yazılan metinlerden derlenmişti. O kaynaklar eleştirenlerce biliniyordu, kaynakçada da verilmişti. Biçimsel ayrım dışında, ayrıca anlama dayalı bir ayrım öngörülmemişti. Bu metinde ek yazımları biçimsel sesdizime göre, ama geçiş sesleri eklenmeden verildi. Kimi terimler de daha anlaşılır olanlarla değiştirildi. Gereken yerlerde yeni açıklamalar eklendi. Dipnotlar o güne göre çok ayrıntılı biçimde yazıldığından, yazım değişikliği dışında olduğu gibi korundu. Kaynakçaya da bu arada yazılmış birkaç önemli kaynak eklendi.
ÖNSÖZ
I. GİRİŞ 1. Yapısal Sesbilgisi 2. Düzlenme 3. Bürünsel Sesbilgisi 4. Üretimsel Sesbilgisi 5. Sesbirimlerin Eklerdeki Durumu
II. KÖK-EK BİLEŞMELERİNİ DÜZENLEYEN KURALLAR 1. Hece Yapısı ve Heceleme i. ''-O'' Biçimi Ekler ii. "-OY'' Biçimi Ekler iii. ''-Y'' Biçimi Ekler 2. Uyum i. Ünlü Uyumu a. Biçimsel Sesbirim Açısından b. Sesletim Açısından ii. Ünlü Kapanması / Darlaşması ve Yuvarlaklaşması iii. Ünlü Kısalması iv. Ünsüz Uyumu v. Otümlüleşme vi. Otüm Uyumu 3. Başkalaştırma Sesi 4. Kayan-Ünlüleşme 5. Ses Düşmesi 6. Vurgu Değişimi ile Ayrım 7. Kavşak ile Durak 8. Artıklık 9. Biçim Seçicilik 10. ''-YO'' Biçimi Ekler 11. ''-YOY'' Biçimi Ekler 12. Çok Heceli Ekler
III. EKLERİN GÖREVLERİ 1. Yapı Ekleri ve Ulamlar 2. Adlara Gelen Yapı Ekleri i. Sayı Eki ii. İyelik Eki iii. Tamlama Eki iv. Kişi Eki v. Durum Ekleri vi. Yüklemlik Ekleri vii. Soru Eki 3. Eylemlere Gelen Yapı Ekleri i. Çatı Ekleri ii. Zaman Ekleri iii. Kip Ekleri iv. Kişi Ekleri v. Sayı Ekleri vi. Adlaştırma Ekleri vii. Sıfatlaştırma Ekleri viii. Belirteç Yapma Ekleri ix. Olumsuzluk Eki x. Soru Eki
Kaynakça Yazarımız Dizin Konuyla İlgili Diğer Eserlerimiz: Sözün Işığı: Uygulamalı Noktalama Bilgileri Uygulamalı Türk Dili - Cilt II Uygulamalı Türk Dili - Tek Cilt Türkiye Türkçesinde Biçimbirimler Türkiye Türkçesinde Kök-Ek Bileşmeleri Türkçe Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü Türkçe Üzerine: Denemeler ve Eleştirirler Uygulamalı Türk Dili - Ekonomik Baskı (İki Cilt birarada)
| |