Sözcük Türleri

Neşe ATABAY, Sevgi ÖZEL ve Dr. İbrahim KUTLUK

Editör: Doğan AKSAN (Prof.Dr.)

ISBN: 975-6797-49-5

2. basım, 2003, 256 sayfa

(16,5x24 cm2), Enzo kitap kağıdı.

Türk Dili kitaplarında ---> Papatya Yayıncılık Eğitim AŞ

Geleneksel dilbilgisi anlayışıyla hazırlanmış olan “Sözcük Türleri” adlı bu çalışmada sözcüklerin biçim, anlam ve görevlerine göre durumları ele alınmıştır. İlk baskısı 1976’da iki cilt, ikinci baskısı 1983’te tek kitap olarak Atatürk’ün Türk Dil Kurumunda (TDK) yapılmıştı. Yapıt, o yıllarda dilciler, Türkçenin eğitim ve öğretimiyle ilgilenen uzmanlarca ilgiyle karşılanmıştı.

“Sözcük Türleri”nin hazırlanış sürecinde 1975’lere dek yayımlanmış dilbilim ve dilbilgisi kaynaklarının yanısıra, tanıklı örnekler için de çok sayıda yazınsal ürün taranmıştır. Kuşkusuz 1976’dan bugüne dek Türkiye Türkçesiyle ilgili çalışmalar durmamış, birçok yapıt, yazı yayımlanmıştır. “Sözcük Türleri” araştırmacılar açısından olduğu kadar, Türkçeyi öğrenmek ve öğretmek isteyenler için de vazgeçilmez bir kaynaktır.

SUNUŞ 

 ''Sözcük Türleri''nin ilk baskısı 1976'da iki cilt; ikinci baskısı 1983'te tek kitap olarak Atatürk'ün Türk Dil Kurumu'nda yapılmıştı. Yapıtın, o yıllarda kendi türü içinde büyük bir baskı sayısına ulaştığı, daha da önemlisi dilciler, Türkçenin eğitim ve öğretimiyle ilgilenen uzmanlar, bilimciler açısından yadsınamayacak bir kaynak olduğunu anımsıyoruz. 20 yılı aşkın bir zamandır yapıtın ortada olmayışı hazırlayıcıları gibi, kullanıcılar açısından da büyük bir eksiktir.

Atatürk'ün Türk Dil Kurumu'nun Dilbilgisi ve Dilbilim Kolu Başkanı Prof. Dr. Doğan Aksan'ın oluşturduğu, ''Türkiye Türkçesi Temel Dilbilgisi Genel Programı''nın önemli bir bölümü olarak hazırlanmış ve yine Prof. Dr. Doğan Aksan tarafından denetlenerek yayımlanmıştı. Yapıtın hazırlandığı günlerde TDK, kapatılma tehlikesiyle yüz yüze idi; nitekim 1983 'te hukukdışı bir yolla bir devlet dairesine dönüştürüldü. Hukukçular gibi söylersek, Atatürk''n kalıtı hiçe sayılarak adına, yapılarına, yapıtlarına el konularak kapatıldı.

''Sözcük Türleri'' gibi onlarca yapıtın bilim dünyasındaki tartışma süreci başlamadan bitti. Bunca yıldır baskısı yapılmayan ''Sözcük Türleri''nin yalnız kitaplıklarda yer alması hem yazarları, hem yapıttan yararlanacaklar açısından yıllardır üzüntü kaynağı idi. Aradan bunca yıl geçmesine karşın kullanılan bu yapıtı gün ışığına çıkarmalıydık.

Bu izlence içinde yer alan ve yayımlanan tüm yapıtları olduğu gibi, Prof. Dr. Doğan Aksan'ın oluşturduğu ''Türkiye Türkçesi Temel Dilbilgisi Genel Programı''nı da dönemin dilbilimcileri, eğitimcileri büyük coşkuyla karşılamıştı. Bu izlencenin amacı, ''ortaöğretim düzeyi üstünde, bilimsel nitelik taşıyan, ayrıca öğretici konular üzerinde bilimsel çalışma yapacaklara yararlı'' yapıtlar hazırlamaktı. Türkiye Türkçesi dilbilgisinin bütününe ulaşmak amacıyla, izlence içindeki bölümler teker teker yayımlanacak; her kitap, bilimcilerin, uzmanların eleştirilerine açık olacak, tüm görüş ve önerilerin değerlendirilmesiyle bilim dünyasının uzlaşacağı görkemli bir yapıt ortaya çıkacaktı. Olmadı; büyük bir emek ürünü olan bu izlence yarım kaldı.

Yapıtın, aradan geçen bunca yılda hala önemli bir kaynak olduğunu, yeniden gün ışığına çıkarmamızı isteyen öğretmen ve bilimcilerin Dil Demeği'ne ulaşan önerilerinden anlıyoruz. Kuşkusuz yazarları da, temel kaynaklar arasında yer almasına karşın, ortada olmayışından büyük üzüntü duyuyorlardı; dil devrimi bayrağım birlikte taşıyan yazarlar yapıtı, demeğin bilimsel etkinliklerine omuz vermek için, ''1983 'teki biçimiyle'' Dil Demeği'ne armağan ettiler. Çok değerli bir kaynak armağan ederek, demeğe yeni bir yapıt kazandıran, aynı zamanda demeğin üyesi olan Sayın Neşe Atabay'a teşekkür eder, yıllar önce yitirdiğimiz Sayın İbrahim Kutluk'un anısı önünde saygıyla eğiliriz. Yapıtın oluşmasını sağlayan ve denetleyen Prof. Dr .Doğan Aksan'a da içtenlikle teşekkür ederiz.

''Sözcük Türleri'' kuşkusuz ''Neşe Atabay, Dr. İbrahim Kutluk, Sevgi Özel''den oluşan yazarlarla, ''Yöneten ve Yayıma Hazırlayan Prof. Dr. Doğan Aksan'ın adıyla yayımlanacaktır. Ancak yapıta ilişkin öneri ve eleştirileri, olumlu-olumsuz tüm tartışmaları Dil Demeği karşılayacaktır. Yapıt, yakın gelecekte bilimci ve uzmanlardan gelecek öneri ve değerlendirmelerle olgunlaşarak ''Türkiye Türkçesinin Temel Dilbilgisi''nin önemli bir bölümünü oluşturacaktır. Bizi, bu yolda yalnız bırakmayan Papatya Yayıncılık'a, yapıtı sahiplenecek tüm okurlara teşekkür ederiz.

Dil Demeği'nden katkı ve desteğini esirgemeyecek dilseverlerin çabasıyla en kısa zamanda ''Türkiye Türkçesinin Temel Dilbilgisi''ne ulaşacağımızı umuyor, kitabı elinde tutan siz okurları saygıyla selamlıyoruz.

İçindekiler

Sunuş

Kısaltmalar

Önsöz

GİRİŞ: Dil ve Tümce İçinde Bir Görev Birimi Olarak Sözcük Türleri

AD 

I. GÖREV VE ANLAMLARINA GÖRE ADLAR

1. A) Somut Adlar

1. B) Soyut Adlar 

1. C) İş ve Eylem Gösteren Adlar 

2. A) Özel Ad 

Ek: Adbilim

2. B) Tür Adı

Ek: Güzel Adlandırma

II. BİÇİM AÇISINDAN ADLAR

1. Yalın Ad

2. Türemiş Ad

3. Bileşik Ad 

Renk Sözcükleri

Yansıma Sözcükleri

III. AD DURUMLARI

1. Yalın Durum

2. Belirtme Durumu

3. Yönelme Durumu

4. Kalma Durumu

5. Çıkma Durumu

6. Tamlayan Durumu

Ek: Eşitlik Durumu

IV. ADLARDA CİNS

V. ADLARDA SAYI

1. Asal Sayılar 

2. Sıra Sayıları

3. Üleştirme Sayıları

4. Kesir Sayıları

Adlarda Azlık Çokluk

Tekil Ad

Çoğul Ad

Topluluk Adı

VI. AD TAMLAMASI VE TÜRLERİ

1. Belirtili Tamlama

2. Belirtisiz Tamlama

3. Takısız Tamlama

4. Zincirleme Tamlama

Ad Tamlamalarında Araya Sözcük Girişi

İkilemeli Ad

VII. KÜÇÜLTMELİ AD

VIII. ADLARIN TÜMCEDEKİ GÖREVLERİ

Addan Özne 

Addan Tümleç ve Nesne

Addan Yüklem

IX. ADLARIN ÖTEKİ SÖZCÜK TÜRLERİNE KAYMASI

Adın Sıfat Oluşu 

Adın Belirteç Oluşu

Sıfattan Ad

Belirteçten Ad

SIFAT

Sıfat Tamlamaları

I. GÖREV VE ANLAM AÇISINDAN SIFATLAR

1. Niteleme Sıfatları  

2. Belirtme Sıfatları  

a) Gösterme Sıfatları

b) Soru Sıfatları  

c) Belgisiz Sıfatlar   

ç) Sayı Adlarının Sıfat Olarak Kullanılması   

1. Asıl Sayı Sıfatları  

2. Üleştirme Sıfatları  

3. Kesir Sayı Sıfatları

4. Sıra Sayı Sıfatları  

II. BİÇİM AÇISINDAN SIFATLAR 

Yalın Sıfatlar

Türemiş Sıfatlar

Bileşik Sıfatlar

Sıfatlarda Karşılaştırma 

Sıfatlarda Küçültme 

İkilemenin Sıfat Olarak Kullanılması

Pekiştirme Sıfatları

BELİRTEÇ

A) GÖREV VE ANLAM BAKIMINDAN BELİRTEÇLER

I. ZAMAN BELİRTEÇLERİ

II. YER, YÖN, BELİRTEÇLERİ

III. ÖLÇÜ BELİRTEÇLERİ

a) Eşitlik Belirteçleri  

b) Üstünlük Belirteci  

c) En Üstünlük Belirteci  

ç) Aşırılık Belirteçleri  

IV. NİTELEME VE DURUM BELİRTEÇLERİ

A) NİTELEME BELİRTEÇLERİ

B) DURUM BELİRTEÇLERİ  

1. Kesinlik Belirteçleri  

2. Yineleme Belirteçleri   

3. Dilek Belirteçleri    

4. Umu Belirteçleri   

5. Olasılık Belirteçleri  

6. Yanıt Belirteçleri  

7. Sınırlama Belirteçleri 

8. Koşul Belirteci  

9. Üleştirme Belirteçleri  

10. Yaklaşıklık Belirteçleri  

V. GÖSTERME BELİRTEÇLERİ

VI. SORU BELİRTEÇLERİ

B) BİÇİMLERİ AÇISINDAN BELİRTEÇLER

1. Yalın Belirteçler

2. Türemiş Belirteçler

3. Bileşik Belirteçler  

4. Öbekleşmiş Belirteçler

ADIL

1. KİŞİ ADILLARI

2. GÖSTERME ADILLARI

3. BELGİSİZ ADILLAR

4. SORU ADILLARI

İLGEÇ

İlgeç Konusunda Ortak Anlayışlar

İlgeçlerin İncelenmesi  

Kullanım ve Görevlerine Göre İlgeçler

BAGLAÇ

A) Görev ve Kullanımlarına Göre Bağlaçlar

B) Biçim Bakımından Bağlaçlar

ÜNLEM

Türkçede Kullanılan Ünlemler

Ünlem Olarak Kullanılan Öteki Sözcükler

EYLEM

1. EYLEMİN TANIMI, EYLEM TERİMİ

a) Eylemin Dil ve Tümce İçindeki Yeri ve Önemi 

b) Türkçede ve Türkiye Türkçesinde Eylem  

2. EYLEMDE KILINIŞ VE GÖRÜNUŞ  

Kılınış  

Görünüş

3. EYLEMİN BİÇİM ÖZELLİKLERİ

1. Kök Durumunda Olan Eylemler

2. Türemiş Eylemler

3. Bileşik Eylemler

4. TÜRKÇEDE EKEYLEM

5. EYLEMDE ÇATI

1. Etken Eylem

2. Edilgen Eylem

3. Dönüşlü Eylem  

4. İşteş Eylem  

5. Ettirgen Eylem  

6. EYLEMDE KİŞİ KAVRAMI     

7. EYLEMDE SAYI VE CİNS

8. EYLEM ÇEKİMİ      

a) EYLEMDE ZAMAN

Geçmiş Zaman  

Şimdiki Zaman  

Gelecek Zaman  

Geniş Zaman

Bileşik Zamanlı Eylemler

1. Hikaye Bileşik Zamanı 

2. Rivayet Bileşik Zamanı 

3. Koşul Bileşik Zamanı 

Katmerli Bileşik Zamanı 

b) EYLEMDE KİP 

1. BİLDİRME KİPLERİ  

2. İSTEME KİPLERİ

c) EYLEMDE OLUMSUZLUK

9. EYLEMDE SORU 

10. YARDIMCI EYLEMLER    

11. EYLEMSİLER

1. Eylemlikler   

2. Ortaçlar 

3. Ulaçlar  

Kaynakça

Dizin

Akademik Kitaplar - Bilimsel Kitaplar - Üniversite Kitapları