Türk Dili Kitapları - Papatya Bilim Yayınevi

“Türkçe Dil ve Edebiyat Terimleri Sözlüğü” adlı kitabımız genel edebiyat okurları, orta ve yükseköğretim basamaklarındaki öğrenciler ile Türkçe, Türk Dili ve Edebiyatı dersleri veren öğretmenler göz önüne alınarak hazırlanmıştır. Sözlükte dil (dilbilgisi ve dilbilim), edabiyat, kompozisyon, çeviri, tiyatro, tasavvuf alanlarıyla ilgili binlerce terim yer almaktadır. Türkçede karşılığı bulunan terimlerin Türkçelerini maddebaşına taşıdık. Yabancı karşıklılarını da eşanlamlısı olarak yazdık;kimi zaman karşıtanlamlılarını da belirttik. Türkçe dışındaki terimlerin hangi dillerden alıntılandıklarını dil adı kısaltmasıyla belirttik. Uygun görüldüğünde terimlerin sesletimini (okunuşunu) da belirttik. Sonra, her terimin hangi alanla ilgili olduğunu belirttik, ardından tanımlarını verdik, gerektiğinde kısa açıklayıcı bilgiler ve örnekler ekledik. O terimlerle ilgili olarak yapılan çalışmaları kaynakça bilgileri olarak yerleştirdik. Böylece ilgili okur, terimin Türkçesini, bir ara Türkçede kullanılmış yabancı karşılığını, tanımını, kısa bilgi ve örneklerini okuduktan sonra daha geniş bilgi edinmek istiyorsa terimin sonuna eklenen kaynakçadan da yararlanabilir.

Dilbilgisi ve sözlük açısından bakıldığında, terimlerin sözcüklerden pek bir farkı olmadığı görülecektir. Ancak alan terimlerinin çoğunu genel sözlüklerde bulamayız, bu da doğaldır. Çünkü genel sözlüklerde ortak dilin sözvarlığına katılmış genel terimler vardır yalnızca. Bilim, kültür, sanat, spor gibi çok çeşitli alanlara özgü olan kavramları karşılayan terimler genellikle tek anlamlıdır. Terimler de ortak dilin söz üretme yolları işletilerek oluşturulmuştur. Alan metinlerinin anlaşılmasında kılavuzluk eder. Alan terimlerinin çoğu, o alanla ilgilenmeyenlerin bilgisi dışında kalacaktır. Çünkü terimler ortak dilden kaynaklanmasına karşın üstdil oluşturur ve alan uzmanlarınca açıklama, betimleme, adlandırma vb amaçlarla kullanılır. Alan uzmanları gereksinim duyduklarında yeni terimler de türetmektedir. Türkçe terim çalışmaları çok eskilere gider. Sözgelimi eski Uygurca döneminde yabancı dillerden yapılan çeviriler bağlamında birtakım terim niteliğinde sözlerin türetilmesi gerekmiştir. Osmanlılar döneminde de birtakım terim üretme çalışmalarına tanık oluyoruz, ancak bu terimler çoğu kez Osmanlı dili (Arapça ve Farsçadan uyarlanan) kurallarına göre oluşturulmuştur. Bu arada, sözgelimi ilk Kuran çevirileri yapılırken kimi Arapça din terimlerinin Türkçeleri de türetilmiştir. Son yüzyıldaki terim çalışmaları bağlamında öncelikle Atatürk’ün kurduğu Türk Dil Kurumunun (1932-1983)çalışmaları övgüyle anılmalıdır.(1983’te 12 Eylül darbecileri tarafından yeni bir yasa çıkarıldı ve Kurum el ve yapı değiştirdi, resmi kurum durumuna getirildi.) TDK, 1923-1983 yılları arasında ağaçişleri, bitkibilim, coğrafya, dil, dilbilim, felsefe, fizik, gökbilim, hekimlik, kimya, mantık, tarih, tiyatro, toplumbilim, yazın, zooloji gibi dallarda, alan uzmanlarına 102 terim sözlüğü hazırlatmış, bu sözlüklerde 107 bin dolayında yeni terim türetilip kullanıma sunulmuştur. Bu öneri niteliğindeki terimlerin önemli bir bölümü tutunmuştur.

Türkçe Dil ve Edebiyat Terimleri Sözlüğü (ilk baskısı, Dil ve Edebiyat Terimleri Sözlüğü adını taşıyordu.) genelde edebiyat okurlarına yöneliktir; orta ve yükseköğretim basamaklarındaki öğrenciler ile Türkçe, Türk Dili ve Edebiyatı dersleri veren öğretmenlerin gereksinmeleri de göz önüne alınarak olabildiğince geniş hazırlanmıştır. Sözlükte dil (dilbilgisi ve dilbilim), edebiyat, kompozisyon, çeviri, tiyatro, tasavvuf alanlarıyla ilgili 2500 dolayında terim yer almaktadır. Türkçede karşılığı bulunan terimlerin özellikle Türkçelerini maddebaşına taşıdık. Yabancı karşılıklarını eşanlamlısı olarak yazdık; yabancı karşılıklarından buna gönderme yaptık; kimi zaman karşıtanlamlılarını da belirttik. Türkçe dışındaki terimlerin hangi dillerden alıntılandıklarını dil adı kısaltmasıyla verdik. Uygun görüldüğünde terimlerin sesletimini (okunuşunu, vurgu, uzunluk vb) de belirttik (Örn. abıhayat /’a:.bı.ha.’yat, ’a:.bı.ha.’ya:t/ : [Osm<Far.+Ar.] Esk… gibi.) Sonra, her terimin hangi alanla ilgili olduğu belirttik (özellikle dil. kısaltmasından sonra, terim hangi düzeyde kullanılıyorsa onu da gösterdik. Örn. adeylem (dil.: biçimb., sözd.), tümce (dil.: sözd.) vb), ardından tanımlarını verdik, gerektiğinde kısa açıklayıcı bilgiler ve örnekler ekledik. O terimle ilgili olarak yapılan çalışmalar varsa (özellikle kitap), bunları da, kaynakça bilgileri (*Kay. kısaltmasıyla) olarak yerleştirdik. Böylece ilgili okur, terimin Türkçesini, bir ara Türkçede kullanılmış yabancı karşılığını, tanımını, kısa bilgi ve örneklerini okuduktan sonra daha geniş bilgi edinmek istiyorsa terimin sonuna eklenen kaynakçadan da yararlanabilir.(Sözlüğe yer yer sözlüğün kapsamıyla şu ya da bu biçimde ilgili olduğu kimi kavram/sözcüklere de (gen.) kısaltmasıyla yer verdik. Örn. duygu, düşünce, vd.) Böylece sözlük daha işlevsel duruma getirilmiştir. Sözlüğn sonuna da genel bir kaynakça eklemeyi unutmadık.

Türkçe Dil ve Edebiyat Terimleri Sözlüğü’nde adı anılan alan terimlerinin yaklaşık olarak % 70-80’i Türkçe karşılıklarıyla yer almıştır. Bu bakımdan sözlük iki açıdan da önemlidir: Birincisi Türkçenin terim türetmedeki yeterliği ve yetkinliği; ikincisi Türk dili ve edebiyatı öğretiminin Türkçe terimlerle yapılmasına katkıda bulunmaktır. - Yusuf ÇOTUKSÖKEN