Uygulamalı Türk Dili
Üniversite ve Eğitim Fakülteleri için
Yusuf ÇOTUKSÖKEN
Cilt 1. Güz Dönemi
ISBN: 975-6797-18-5
3. basım, 2004, 256 sayfa
(16,5x24 cm2), 70 gr Enzo kitap kağıdı.
Uygulamalı Türk Dili adlı bu kitabımız, üniversitelerde okutulan "Türk Dili" dersleri için Yüksek Öğretim Kurumu'nun (YÖK'ün) belirlediği çerçeve programa göre hazırlanmış bir Türk Dili dersi kitabıdır. Kitabımız dönemlere göre iki cilt halinde ayrı ayrı ve iki cilt birarada olmak üzere farklı baskıları vardır. Üniversite ders kitapları, akademik kitaplar ve bilimsel kitaplar basan yayınevimizin Türk Dili kitapları dizisinden bir kitabıdır.
Üniversitelerin tüm bölümleri ve eğitim fakülteleri için bir ders kitabı veya yardımcı kitap olma özelliğindedir.
Bu kitabın bahar dönemi için olab 2. ciltini incelemek için buraya tıklayınız.
Bu kitabın iki cildi birarada tek cilt olarak ta basılmıştır; incelemek için buraya tıklayınız.
İÇİNDEKİLER
ÖĞRETMENLER İÇİN
ÖĞRENCİLER İÇİN
UYGULAMALI TÜRK DİLİ DERSİNİN TANITIMI
TÜRK DİLİ DERSİ KONUSUNDA BİR SORMACA
BÖLÜM 1. Dil ve Kültür
- Bilgilendirici bir metni inceleme
" Bilim ve Üniversite" ( Doç. Dr. Haluk Erkut)
- Özet çıkarma
- Plan çıkarma
- Karikatür yorumu
ANLATIM: Yazılı anlatım: Dilekçe yazma
DİLBİLGİSİ: " Dil" (Prof. Dr. Doğan Aksan)
- Dilin doğuşu
- Dil-düşünce-kültür-toplum ilişkileri
- Dil türleri
UYGULAMA
KAYNAKÇA
ÖZGÜR OKUMA METİNLERİ
BÖLÜM 2: Cumhuriyet ve Demokrasi
Bilgilendirici bir metni inceleme
"Cumhuriyet ve Demokrasi" (Prof. Dr. Suna Kili)
- Özet çıkarma
- Plan çıkarma
- Karikatür yorumu
ANLATIM: Sözlü anlatım bilgileri
- Hazırlıksız konuşma (uygulama)
DİLBİLGİSİ: Dilbilgisi tanımı, işlevi ve bölümleri
- Yazım kuralları (Yazım Kılavuzu'ndaki bilgilerin anımsatılması)
UYGULAMA
KAYNAKÇA
ÖZGÜR OKUMA METİNLERİ
BÖLÜM 3: Aydınlar ve Toplum
"Aydınlar Üstüne" (Melih Cevdet Anday)
ANLATIM: - Yazılı anlatım bilgileri (konu seçme, konuyu sınırlandırma, ana ve yandüşünceleri belirleme, plan hazırlama)
- Sözlü anlatım: Hazırlıksız konuşma (uygulama)
DİLBİLGİSİ: Sesbilgisi: sesler, ses uyumları, ses değişmeleri
- Yazım kuralları (Yazım Kılavuzu'ndaki bilgilerin anımsatılması)
UYGULAMA
KAYNAKÇA
ÖZGÜR OKUMA METİNLERİ
BÖLÜM 4: Kültür ve Uygarlık
"Kültür ve Uygarlık" (Ziya Gökalp)
"Kültür ve Uygarlık" (Atatürk)
ANLATIM: Sözlü anlatım: Tartışma
- Yazılı anlatım uygulaması
DİLBİLGİSİ: Sesbilgisi: ses uyumları, vurgu, tonlama, duraklama
UYGULAMA
KAYNAKÇA
ÖZGÜR OKUMA METİNLERİ
BÖLÜM 5: Sanat , Yaratıcılık ve Toplum
"İsveç Söylevi" (Albert Camus)
“Sanat, Yaratıcılık ve Toplum Üzerine Aytül Papila ile Bir Röportaj”
ANLATIM: Sözlü anlatım: Tartışma
DİLBİLGİSİ: Biçimbilgisi I : sözcük, kök, taban, ek;yapım-türetim ekleri
UYGULAMA
KAYNAKÇA
ÖZGÜR OKUMA METİNLERİ
BÖLÜM 6: Sevgi ve Dostluk
“Sevgi” (Erdal Atabek)
ANLATIM: Sözlü anlatım- açıkoturum
DİLBİLGİSİ: Biçimbilgisi II: çekim-işletim ekleri; dönüştürüm ekleri, dizim kurucu ekler; sözcük üretimi, sözcük türleri
UYGULAMA
KAYNAKÇA
ÖZGÜR OKUMA METİNLERİ
SINAV ÖRNEKLERİ
OKUMA KİTAPLARI
ÖNSÖZ
Türk eğitim dizgesinde anadili eğitimi, ağırlıklı olarak ilk ve ortaöğretim ku-rumlarında verilmektedir. Bununla birlikte yakın geçmişte kimi yüksek öğretim kurumlarının (sözgelimi Hacettepe Üniversitesi'nin Hazırlık sınıflarında 1968'de, Ege Üniversitesi'ndeyse 1977'de) öğretim programına Türk Dili dersleri de konuldu. YÖK'ün kurulmasından (l981) sonra bütün üniversitelerde Türk Dili dersinin okutulması gündeme geldi; ilköğretim ve liselerde anadili eğitiminin yeterince yapılamadığı göz önüne alınarak Türkiye'deki bütün üniversitelerin öğretim programlarında Türk Dili derslerine yer verildi, bu dersle ilgili bir çerçeve program hazırlanıp yayımlandı. Türk Dili derslerinin başlangıçta 4 yıl (8 yarıyıl) okutulması kararlaştırılmıştı; l99l-l992 öğretim yılında 1 yıla (2 yarıyıla) indirildi. Bugün bütün devlet ve vakıf üniversitelerinde Türk Dili dersleri, 1 yıl (iki yarıyıl) boyunca haftada iki saat olarak yapılmaktadır.
Türk Dili derslerinin gerekçesi ne olursa olsun, üniversitelere ders olarak konulması gerçekten olumlu bir gelişmedir. Anadili öğretiminin bütün yaşamı kapsadığı düşünülürse, dil ve yazım bilgileri ile yazılı ve sözlü anlatım bilgilerinin genel bir hatırlatması yapıldıktan sonra inceliklerinin işlendiği bu dersler, gerçekten amacına uygun olarak uygulandığında üniversite öğrencilerine büyük katkıda bulunmaktadır. Ancak bu katkının beklenen düzeye gelebilmesi için: a) Türk Dili derslerinin eşgüdümünün ciddiye alınması, öğrenci katılımın sağlanması, b) sınıflardaki öğrenci sayısının 40-50 ile sınırlandırılması, c) yazılı ve sözlü anlatım becerilerinin uygulamalarla pekiştirilmesi, ç) öğrencilerin dil kullanımındaki yanlış-larının düzeltilmesi, d) derslerin kitaplar dışında görsel-işitsel gereçlerle zenginleştiril-mesi... gerekmektedir. Bunların yanında bu dersleri veren öğretim görevlilerinin sürekli işbirliği ve iletişim içinde bulunmaları (kurultay, çalıştay vb) hem öğretim elemanlarının kendilerini geliştirmeleri, hem yeni öğretim yöntemlerinini denenmesi, hem de öğrenciler açısından büyük önem taşımaktadır.
Biz de bu ders kitabımızda YÖK'ün Türk Dili dersi için hazırladığı çerçeve programı esas aldık. Bu derslerde, lise ve üniversite deneyimlerimizden yola çıkarak öğrencilerin anlama (dinleme anlama; okuma anlama), anlatma (konuşma, yazma) becerilerini geliştirirken dilbilgisel bilgilerle anlatım yanlışlarının düzeltilmesi yoluna da gittik.
Türk Dili derslerinde (1 yıl:iki yarıyıl: toplam 30 hafta) izlediğimiz programı bölümler halinde düzenledik. Her bölümü biçim bakımından birbirini bütünlemek üzere “ön-hazırlık”, “anlama-kavrama”, “bilgilenme”, “uygulama” olmak üzere dört ana bölümde oluşturduk. Ayrıca yine her bölümüi bir ya da birbiriyle ilişkili birkaç kavrama ayırdık; bu kavramları işleyen çeşitli türlerde bilgilendirici ve kurgulayıcı yazılar seçtik. Metinleri, eğitim amaçlı olduğu için kimi durumlarda kısaltmak zorunda kaldık. Bu metinleri metin inceleme yöntemine göre işledikten sonra dilbilgisel bilgileri ve yazma-konuşma birimlerini bölümlere düzenli bir biçimde yerleştirdik. Her ünitede öğrenciler için çeşitli alıştırmalar yer almaktadır. Bu alıştırmalarla öğrenciler hem bilgilerini anımsayıp denetleyebilecek, hem de kendi dil kullanımlarını geliştirebileceklerdir.Bölümelerin sonuna eklediğimiz özgür okuma metinleriyle de öğrencileri o konularda başka yazarların görüşlerini öğrenmelerine ortam hazırladık.
ÖĞRETMENLER İÇİN
Sevgili öğretmenler, bu kitap bu alanda yazılmış pek çok kitap gibi sadece bir başvuru, kılavuz niteliği taşır. Önemli olan doğru, gerçekçi, bilimsel öğretim yöntemini bulup uygula-yabilmektir. Bu kitabın, incelediğinizde, benzerlerinden oldukça farklı olduğunu göreceksiniz. Biz kitabımızda farklı bir yaklaşım ve uygulama sergiledik.; kavramsal öğrenmeyi temel aldık, bu nedenle de yaşadığımız ortamda bizi yakından ilgilendiren temel kavramlara özel bir önem verdik. Metinlerin bu kavramlar bağlamında seçiminde özel bir titizlik gösterdik.Metin seçiminde doğru ve güzel Türkçe kullanımı, bilgilendiricilik, estetik kaygılar önde geldi.
Her kitabın bir öğretim yöntemi vardır. Bu kitap da seçmeci yöntem’e göre hazırlan-mıştır; öğretiminde de bu yöntemin kullanılması uygun olur. Ne demektir seçmeci yöntem? Kısaca şöyle açıklayabiliriz: Seçmeci yöntem, hemen bütün dil öğretim yöntem ve modellerinden belirli amaçlara göre seçilip oluşturulmuş karma bir yöntemdir. Bu yöntemde, öğretici, ortam ve bağlama uygun olarak neler yapabileceğini, hangi araç ve gereçleri kullanabileceğini özgür seçimiyle belirler. Başvuru kitaplarından istediğince yararlanır.
Öğretmensiz bir eğitim/öğretim düşünülemez. Ancak öğretmenin yerini de iyi belirle-mek durumundayız: Öğretmen kavramı, klasik öğretmen tanımından ayrı düşünülmelidir; yani dersin bütününü otoriter biçimde kullanan, disiplini katı kurallar içinde sağlayan, sınıfiçi etkinliklerde hoşgörüyü yeterince kullanmayan...öğretmen tipi bugün anlamını yitirmiştir, yitirmelidir. Öğretmen bugün eğitim ortamında ancak kılavuz/yönetici/düzenleyici konumunda olmalıdır. Şöyle : 50 dakikalık bir dersin en çok 15-20 dakikasını kullanmalı, zamanın büyük bölümünü, öğrencileri derse katarak onlara kullandırmalı, öğrencilerine tartışma ortamı sağlamalı, dengeli bir hoşgörü göstermeli, disiplin konusunda tatlı sert bir tutum takınmalı, her şeyden önce de kendisini ve dersini öğrencilerine sevdirmelidir.
Kitabımız , kredili ders sistemine uygun olarak hazırlandı; her yarıyılın dersleri bir ciltte toplandı; her cilt de 6 bölümden oluşmaktadır. Her bir bölümün başında amaçlar ve içindekiler belirtilmektedir. Bölümler de kendi içinde alt bölümlere ayrılmaktadır: “Giriş” bölümü “Ön-Hazırlık” adını taşır; burada öğrencilerin dikkatini çekebilmek için kimi zaman birkaç özdeyişin tartışması yapılır, kimi zaman bir karikatür ya da fotoğraf incelenir, yorumlanır, kimi zaman bir sormaca yanıtlanır, sonuçları değerlendirilir, kimi zaman da bir şiir okunup yorumlanır. Bu, ortalama 10 dakika sürer.
“Gelişme” bölümünde (“Anlama-kavrama”) o bölümde nelerin öğrenileceği konu-sunda bir güdüleme yapılır; sonra da o bölümün temel kavramını/kavramlarını içeren bir/ birkaç metin yerine göre sesli ve sessiz olarak okunur/okutulur; bu metin türünün inceleme yöntemi açıklanır; bu yönteme göre metnin içeriği kavratılmaya çalışılır.Metin türü ve yazarı hakkında da kısa bilgiler verilebilir.
Gelişmenin ikinci bölümü “Bilgilenme” adını taşır; burada 6+6=12 bölüme dağıtılmış dil, dilbilgisi, sözlü ve yazılı anlatım vd konularındaki temel bilgiler, hatırlatma ya da kimi yanlışları düzeltme gibi amaçlarla özet olarak verilir. Ayrıca öğrencilerin gerek önceden gerek o bölüm bağlamında edindiği bilgiler tartışmalı olarak paylaşılır. Buraya kimi ilginç metin ve görsel gereç örnekleri de yerleştirilmiştir.
Bilgilenme’de öğrenilen bilgiler, “Sonuç” bölümünde (“Uygulama” adını taşır) yer alan alıştırmalarla sınanır. Alıştırmalara geçmeden öğrencilerle o bölümde hangi becerilerin kazanıldığı konusunda kısa bir değerlendirme yapılması yararlı olacaktır. Bu alıştırmalar, sınıf içinde yapılabileceği gibi, öğrencilerden derse gelmeden önce bu alıştırmaları yapmaları da istenebilir. Sözgelimi yazım (imla) bilgilerine hem bilgilenme hem de uygulama düzeyinde alıştırma bölümlerinde yer verilmiştir. Alıştırmalar aynı zamanda ölçme-değerlendirme anlamı da taşır. Öğretmen isterse buradaki alıştırmaları küçük bir sınav olarak da kullanabilir. Bu sınavlardaki her bir soru, ölçme-değerlendirmeye sokulacaksa notlandırılabilir.
Türk Dili dersine ayrılan saatin azlığı nedeniyle sınıf içinde bölümlerdeki bütün metinlerin okunup incelenmesine, bütün alıştırmaların yapılmasına olanak bulunamayabilir. Her öğretmen sınıf içinde ve dışında yapılacakları önceden belirleyip öğrencilerine duyurursa sanırım herhangi bir aksama olmaz. Sözgelimi öğrenciler bir hafta öncesinden belirtilen metinleri okumaları ve alıştırmaları yapmaları istenebilir.Böylece dilbilgisi ve yazım bilgilerinin öğrencilerce önceden öğrenilmesi ve pekiştirilmesi sağlanabilir.
Ölçme-değerlendirme öğretim sürecinde çok önemlidir: Neleri öğretmeyi amaçladık? Bunlardan ne kadarını öğretebildik/ öğrenciler öğrenebildiler? Biz öğretmenler bu anabölümde nelerin iyi öğrenilmesini, davranış biçimine dönüştürülmesini istiyorduk? Sınama beklediğimiz sonuçları verdi mi? Bu sonuçları nasıl değerlendirmeliyiz? Başarı beklediğimiz gibi değilse neler yapmalıyız, ne gibi geri besleme çalışması planlamalıyız? gibi sorular gerçekçi biçimde yanıtlanmalıdır.
Ölçme-değerlendirme sonucunda sınıfın dörtte üçü ortalama 70 ve üstünde puan aldıy-sa, yaptığımız öğretimin başarılı olduğuna karar verebiliriz. Durum böyle değilse, eksiklerin ve yanlışların nerelerde yapıldığını saptamamız, bu eksiklerin ve yanlışların nerelerden kaynaklandığını bilmemiz ve bunları yeniden öğrenme konusu durumuna getirmemiz gerekir.
Kitabımızda uygulanabilecek sınav örneklerine (arasınavı, yılsonu sınavı) de yer verilmiştir. Ancak her öğretmenin kendi öğrencilerinin durumuna göre ayrı ayrı sınavlar hazırlamasında yarar vardır. Sınav sonunda yanıt anahtarını öğrencilere herhangi bir yolla açıklanması, öğretmene duyulan güvenin arttıracaktır. Dahası başarılı sınav (soru ve yanıt ) kâğıtlarını öğrencilerin görebileceği bir yerde sergilemek de uygun olabilir.
Kitapta iki tür kaynakça bulunmaktadır: Her bölümün sonuna o bölümü hazırlarken yararlandığımız kaynakların adlarını belirttik. Ayrıca kitabın sonunda temel kavramlarla ilgili okuma kitapları listesi ekledik. Bu kitaplar öğrencilerin bilgi edinmeleri için ilk kaynaklar olarak değerlendirilmelidir. Ödevler kitap (deneme, roman, oyun) inceleme ödevleri ve araştırma ödevleri olarak iki biçimde ele alınabilir. Her bir ödev için öğrencilere inceleme yöntemi, başvurulacak kaynaklar listesi ve uygun süre vermek durumundayız. Konuları iyi seçilmiş ödevlerin öğrencilerce sevilerek yapıldığını siz de çok iyi biliyorsunuzdur.
Şunu unutmamalıyız: Eğitim sevgi eğitimi olmalıdır. Eğitimde sevgi ve saygı önde gelir. Öğretmen kendisiyle barışıksa, kendini yenileme becerisini geliştirebilmişse, içindeki öğrenme ve öğretme hevesi coşkulu biçimde sürüyorsa, öğrencileriyle iyi ilişkiler kurmayı becerebiliyorsa, okul ve eğitim ortamını güzelleştirmeyi ilke edinmişse bu öğretmen ve öğrencileri her zaman başarılı olacaklardır.
Anadili dersleri, anlama (dinleme/izleme anlama, okuma anlama) ve anlatma (konuş-ma, yazma) becerilerini geliştirmeyi amaç edindiğinden hemen bütün derslerin ekseni konumundadır. Anadiliyle çevresini, dünyayı ve kendisini tanımaya çalışan bireyler, anadili kullanma becerisini geliştirdikleri sürece yaşamın hemen her alanında başarılı olacaklardır.
ÖĞRENCİLER İÇİN
Sevgili öğrenciler, ortalama 11 yıl anadili öğrenimi gördünüz. Bu nedenle de üniversitelerde anadili dersi konulmasının gereksiz olduğunu düşünebilirsiniz. Ancak konuyu bir kez daha düşünüp tartışmakta yarar var sanıyorum: Çünkü anadilimiz, yaşadığımız sürece bizim en büyük dayanağımız, gücümüz. Bu nedenle anadilimizin temel sözvarlığını, işleyiş özelliklerini, anlatım olanaklarını çok iyi bilmek durumundayız. İlköğretim ve lise yıllarında size anadili derslerinde çok değerli bilgiler verildiğini, beceriler kazandırıldığını biliyoruz. Ancak sorunların çözüldüğünü de söyleyemeyiz. Acaba kaçınız eksiksiz bir dilekçe yazabilir? Kaçınız bir topluluk karşısında sıkılıp bunalmadan hazırlıksız bir konuşma yapabilir? Kaçınız güncel bir konuda bir gazete ve dergide yayımlanabilecek nitelikte başarılı kompozisyonlar yazabilir? Kaçınızın yazısında gerçekten düzgün ve okunaklı bir yazıyla karşılaşabiliriz? Kaçınızın yazılarında hiçbir dil (tümce, yazım) yanlışı hemen hemen hiç yoktur?... Soruları çoğaltabiliriz.
Üniversitelerde Türk dili derslerinde şu etkinlikler yapılıyor: Daha önce edindiğiniz bilgiler kısaca hatırlatılıyor, yanlış belledikleriniz düzeltiliyor, daha da önemlisi anadilinizi kullanma becerileriniz bilgileriniz güncelleştirilerek ayrıca uygulamalarla işlenerek daha da geliştirilmeye çalışılıyor. Bu arada değişik, güncel, evrensel, toplumsal düşünce (makale, köşeyazısı, deneme...) ve edebiyat metinleriyle (şiir, öykü, oyun...) tanışma fırsatını buluyorsunuz? “Neler okumalıyım da genel kültürümü biraz daha arttırmalıyım?” diye sorduğunuzda ilk elde gereksinmelerinizi karşılayacak bir okuma listesi sunuluyor sizlere. Bunlar azımsanacak kazançlar mı?
Sizin için amaç, her ortam ve bağlamda anadilinizle kendinizi anlatabilmekse, bu derslerden alacağınız çok bilgi ve beceri var demektir. Sözgelimi temel kavramlar konusunda yeni metinlerle karşılaşıp birikiminizi artırabilme, tartışmalarla doğru ve etkili düşünebilme, ve başkalarını ikna edebilme, eleştirel düşünerek ezbere yaşamayı bir yana bırakma gibi kazanımlarınız olacaktır.
Şunu kesinlikle aklınızdan çıkarmayın:Türk Dili dersleri ancak ve ancak, sizlerin derse katılımınızla işlevsellik kazanabilir. Bunun için de öncelikle bu derslerin anlamını ve içeriğini iyi kavramış olmanız gerekir. Beklentilerinizin iyi belirlenmesi de büyük önem taşır. Derslerle yakından ilgilenir, derslere devamlı ve hazırlıklı gelir, alıştırmaları ve ödevleri zamanında yaparsanız size duyulan güveni pekiştirirken siz de hem yeni bilgilerle donanmış, hem de kendi dilinizi kullanma becerilerinizin geliştirmiş olursunuz..
Kültür edinmenin çok çeşitli yolları vardır: kitap/dergi/gazete okuma, radyo/ konfe-rans/seminer dinleme, tiyatro/sinema/gösteri izleme, vd. Kitabın sonunda okuma kaynaklarından seçmeler de yer alıyor. İlgi duyduğunuz alanla ilgili yeni yayınları okudukça, bu konuda başka yayınlara ulaşma isteğinizin de arttığını göreceksiniz.
Belirli bir ortamda rahat ve etkili biçimde konuşabilme, doğuştan gelen bir yetenek değil, çok ama çok çalışmayla elde edilen bir beceridir. İşte Türkçe derslerinde hazırlıklı (tartışma, açıkoturum, münazara, konferans vd) ve hazırlıksız konuşma etkinliklerinde, katılımınızla siz de bu becerileri geliştirme fırsatını yakalamış olacaksınız. Konuşmaya istekli oldukça ve bu isteğinizi özgürce uygulayabildikçe kendinizdeki gelişmeleri de görmekte gecikmeyeceksiniz. Yazma becerilerinizi geliştirmek için de size sunulan yazı türlerinde yapacağınız ödevler, yazı alıştırmaları büyük önem taşımaktadır. Bir dilekçe, özgeçmiş, rapor ya da herhangi konulu bir kompozisyon yazma, yapacağınız alıştırmalarla sizde bir alışkanlık olarak yer edecektir. Yazmayı tıpkı konuşma gibi bir gereksinme olarak duydukça ve bu gereksinmenizi yeterince doyurdukça, yazmak sizin için de bir zevk durumuna gelebilecektir. Hele hele şiir, öykü, deneme gibi yaratıcı türlere göstereceğiniz eğilim, bu tür ısrarlı çalışmalarla sizi edebiyat sanatının evrenine daha kolay sokacaktır. Kitap inceleme ve konulu araştırma ödevlerine de ilgi duymanız bu süreçte kendiliğinden olacaktır.
Dilbilgisi bilgileri de genel bir hatırlatma ve kimi yanlışları düzeltme amacını güdüyor. Bu bilgilerle ve uygulamalarla dilin işleyiş özelliklerini, işlevlerini sezmeye çalışacak, yaptığınız kimi yanlışların nedenlerini görebilecek, özellikle de Türkçe sözlük ve yazım kılavuzu kullanma alışkanlığınız gelişecektir.
Sizin açınızdan yapılması gerekenler şunlar kanımca: Türk Dili dersinin önemini iyi kavramanız, öğretmenlerinizle çok iyi ilişki kurmanız, dersin size kazandıracaklarını iyi bilmeniz, derse etkin biçimde katılma konusundaki iyiniyet göstermeniz ve buna uygun davranmanız, anlama ve anlatma becerilerini geliştirme konusundaki kararlılık göstermeniz. Şunu hiç unutmayın: Siz de katıldıkça, hakkını verdikçe Türk Dili dersleri hem çok zevkli geçecek hem de verimli olacaktır. Eğitim ortamının niteliğini, iyi bir öğretmenin, iyi bir kitabın yanı sıra, sorumlu, katılımcı öğrenciler belirler.